Carol Becker: Do të filloja
të filloja duke folur në pozicionin e kritikut letrar. Mua më duket se ju
keni një optimizëm të pabesueshëm po të marrim parasysh mënyrën se si shkruani
në lidhje me shkrimtarë të tjerë. Me fjalë të tjera, nëpërmjet veprave të
romancierëve evropianë, sidomos Dostoyevsky-t, Thomas Mann-it, Kafka-s, dhe
Joyce-it, ju keni arritur të depërtoni në thelbin e kuptimit të Evropës dhe
kësisoj në mënyrë të pashmangshme keni këtë dashuri dhe përkushtim për romanin.
Në esenë e përfshirë në “Në Kars dhe Frankfurt,” keni shkruar që “Mallarmé
rrëfen të vërtetën kur thotë, ‘Gjithçka ekziston në botë që të shkruhet në një
libër.’ Pa dyshim, zhanri më i mirë që ka mundësi të përfshijë gjithçka në botë
është romani.” Po kështu, në Libri i
errët, përdorni këtë frazë të mrekullueshme, “Bota është një libër.” Dhe në
parathënien tuaj të shkëlqyer të Tristam
Shandy, flisni për aftësinë e romancierit për ta sjellë parajsën në të
tashmen. A mund të na flisni për natyrën e romanit, dhe pse mendoni që romani
arrin të ketë një vitalitet të tillë?
Orhan Pamuk: Ju e dini shumë mirë, është dëshpërues
si fakt, po është bërë klishé e zakonshme ndër gazetarë; gjithmonë më
marrin në telefon dhe më thonë, “Po përgatis një material për artin në faqet e
një reviste, dhe romani ka vdekur. Ç’farë mendoni?” Pjesën më të madhe të kohës
kur shkruaja esetë që sapo përmendët, një pjesë e imja zemërohej keq kur dëgjoja
komente të tilla. Nganjëherë thjesht thoja jo pa ironi ndaj vetes se unë jam shërbëtor i përvuajtur i këtij arti të madh.
Romani, qysh prej shekullit 18-të, filloi të zërë vendin kreysor krahasuar
me të gjitha zhanret e tjera. Në fakt, mund të themi madje se ishte forma më e
hershme e globalizimit. Bota është e globalizuar kulturalisht kaq shumë sa mënyra se si ne e shohim atë është shumë e ngjashme me Pas-Rilindjen,
le të themi qysh prej shpikjes së perspektivës në pikturën Italiane dhe Hollandeze
deri në shpikjen e fotografisë dhe më pas; ne ende e shohim botën në mënyrë të
ngjashme. Ne jemi gjithashtu të gjithë të globalizuar në imagjinatën tonë
letrare, në mënyrat që përdorim, dhe do të thoja që globalizimi letrar i botës
pat përfunduar vite më parë, qysh atëherë kur askush nuk fliste për
globalizimin. Me këtë, dua të them që arti i romanit është art me vlerë dhe
gjithpërfshirës dhe që kushdo nga e gjithë bota ka mundësi ta ketë e ta përdor.
Tashmë romani është trashëgimi e përbashkët e njerëzimit.
Romani ka atë që do ta quaja një
elasticitet të madh për sa i përket faktit që mund të përthith probelemet
kombëtare dhe të përfaqësoj drama kombëtare, në mënyrë që të mundësh të
përdorësh dhe të imponosh mënyrën tënde të të kuptuarit të këtij zhanri në
qoshen tënd të botës, ose të diskutosh çështje të debatit kombëtar, cilado
qofshin ato, në mënyrë që ta mbaj kombin të bashkuar, ngaqë është tekst për të
cilin mund të diskutoj kushdo. Po ju jap një shembull: Shkruajta Bora, një roman politik, duke mennuar se
të gjithë do të zemëroheshin, dhe po, të gjithë u zemëruan; porse të gjithë po
e lexonin librin, diskutonin dhe flisnin për të.
Mendoj që arti i romanit, si zhanër letrar, është një nga artet madhore që
ka krijuar njerëzimi i cili ka vazhdimësi, ndryshon dhe mbijeton. Gjatë njëzetë
viteve të fundit, ne kemi qenë dëshmtarë të një kthimi tek lloji i romanit që
shkruante Diderot në shekullin e tetëmbëdhjetë, e cila kombinon esetë dhe
romanet së bashku. Aktualisht, unë e mbaj veten si një lloj përfaqësuesi të
romanit “enciklopedik”. Me fjalë të tjera, mund të përfshish gjithçka në
romane; romanet janë enciklopedi. Fjalët e Mallarmé-s në fundit të fundit këtë
thonë, gjithçka që ka bota, pasi romancieri që krijon ose njeriu që merret me
letërsi, është krijuar në fakt që të jetë pjesë e një libri. Kështu e shoh edhe
unë botën, sepse unë jam romancier, dhe shfaq kujdes për cilësinë informative,
enciklopedike të romanit.
Ju përdorni një citim të
Stendalit të marrë nga “Manastiri i Parmës” si epigram të romanit “Bora”.
“Politika në një vepër letrare është si pistoleta që qëllon në mes të një
koncerti, një marrëdhënie plot mllef që nuk mund ta shmangës dot. Jemi duke u
marrë me çështje shumë të shëmtuara. Është një gjetje e shumë e mirë për të
nisur një roman politik. A mund të na thoni se si politika e rrënon romanin dhe
se pse është kaq e vështirë të krijosh një roman me të vërtetë të suksesshëm
politik?
Sepse një roman politik nënkupton shumë probleme.
Por sidoqoftë, ju keni
shkruar një të tillë.
Kam shkruajtur një roman, është e vërtetë, por nuk mendoj se është një
zhanër i fuqishëm që krijon kryevepra. Përkundrazi është zhanër i kufizuar,
pavarësisht se Dostoyevsky, Conrad-i, Stendhal-i dhe pak të tjerë krijuan
shembujt më të mirë të këtij romani. Sidoqoftë, ka probleme me disa kundërshti
të brendshme. Me këtë e kam fjalën për rastin kur një romanicer ose artist ka
një rend politik që e ka për zemër dhe që lidhet me tensione të mëparshme në
një qoshe të botës në të cilën ka një tension politik shumë të dramatizuar dhe
të paqëndrueshëm, dhe ai ose ajo përpiqet t’i brendësoj këto probleme dhe
dëshiron që t’i shpreh ato në një nivel politik.
Po sapo autori nis të merret me këto probleme, ai nuk është romancier i mirë,
sepse mban anën e dikujt. Nuk mund të identifikohet me këdo. Zakonisht kanë
personazhe të prerë, të mirë dhe të këqij, të bardhë dhe të zinj, dhe kështu me
radhë. Sapo një autor të mbaj moralisht anën e një qëndrimi politik, është
pothuajse e pamundur, ose shumë problematike, për të krijuar një roman të kënaqshëm,
bindës në aspektin estetik dhe “të bukur”. Megjithatë, pak kanë arritur ta
bëjnë këtë. “Të pushtuarit” e Dostoyevsky-it, shpesh të përkthyer si “Demonët”,
është një roman i madh politik në këtë aspekt. Dhe në këtë këndvështrim, Dostoyevsky
kishte në vetvete cilësinë e të besuarit me zemërim, energji, në një kauzë
sociale, të zemërohej me të gjithë; ai kishte në anë të errët në shpirtin e
vet.
Ai kishte gjithashtu atë cilësi unike, madje edhe në zemërimin e vet, që të
identifikohej me të këqijtë. Pra është e vështirë të kesh i motivuar dhe
përkushtuar politikisht dhe të shkruash një roman që nuk do të dëmtohet nga
rrjedhojat natyrale të përkushitmit moral, që do të thotë, pamundësia për të
kuptuar “të keqin.” Ky përbën momentin
delikat të romanit politik. Megjithëse ka patur pak klasikë, dhe unë mendoj se
kurrë nuk mund të jetë një zhanër madhor.
Ajo çka m’u duk ndriçuese
ishte nocioni që një shkrimtar ose romancier mund të tejkaloj atë që ju e quani
“kufizimet e vetes” duke hyrë veten tjetër të personazheve. Dhe në këtë moment
do të dukej, që në një kohë kur vetja tjetër është një çështje e vështirë në
botë, që globalisht do të kishte një arsye madhore për të qenë romancier. Kjo
ishte ajo që nënkuptoja kur ju thashë që ka një optimizëm të pabesueshëm në
mënyrën se si shkruani, dhe ju arritët ta shprehnit këtë te “Bora”.
Faleminderit.
Kjo është sidomos e vërtetë
me personazhin “Blu”, të cilin e keni krijuar kaq tërheqës. Por ajo që ishte me
të vërtetë interesante për mua ishte fakti që jo vetëm arritët të paraqitnit
një islamist radikal, sikurs e quani atë, si një perosnazh simpatik por që
ishit në gjendje të hynit në argumentin filozofik që një person si ai do të
kishte. Si arritët ta bënit këtë?
Epo, në zemrën e këtij arti të madh si romani për të cilin po flisni
qëndron kapaciteti njerëzor për t’u
identifikuar me atë që ne quajme “tjetri.” “Tjetri” është një fjalë akademike
për njerëz që nuk janë si ne; të flasësh për njerëz që nuk janë sin e ka qenë
problemi i njëzetë viteve të fundit. Është shkruar kaq shumë për të “tjerët” në
mënyrë akademike, por jo në zhanrin e romanit. Kam një parandjenjë të thellë që
arti i romanit mbështete tek aftësia njerëzore, megjithëse ajo është e
kufizuarI romanit, megjtihëse një aftësi e kufizuar që të jetë në gjendje të
identifikojë “tjetrin.”
Vetëm qeniet njerëzore mund ta bëjnë këtë. Kjo kërkon imagjinatë, një lloj
morali, një qëllim të vetë-imponuar për të kuptuar këtë person që është ndryshe
nga ne, gjë e cila rrallë ndodh. Sapo të filloni ta bëni këtë, ju gjithashtu
nënkuptoni ose përcaktoni një kornizë të kuptuari të një grupi, sepse një grup
i përbërë nga njerëzish nganjëherë sin e e nganjëherë ndryshe nga ne, sapo të
filloni të identifikoni veten me ata që nuk janë si ti, tin is në mënyrë të pashmangshme
të zgjerosh kuadrin ë të menduarit dhe kadrin e grupit, fillon t’i shohësh
gjërat ndryshe. Kjo është ajo çka
Proust-i, Tolstoy, Dostoyevsky, Thomas Manni, mjeshtërat e mëdhenj të
këtij arti, kanë arritur të zhvillojnë; këtë aftësi njerëzore, e cila unë besoj
fuqimisht se është e trashëgueshme në të gjitha qeniet njerëzore, në mënyrë të
tillë që të gjitha kombet e përdorin boshtin e komunikimit.
Tani mund të më pyesni, “si arritët ta bëni?” Nuk e di. Ana ime e brendshme
nuk do ta shpjegojë fare këtë. Sigurisht kam lexuar shumë për të kuptuar punët
e brendshme të islamikëve politikë, rebelët. Por atëherë unë duhet t’ju
paralajmëroj gjithashtu që në pjesën time të botës jetojnë islamik politikë, dhe
ata kishin shumë afërsi, le të themi para tridhjetë vjet më parë, me radikalët
marksistë. Ndër marksistët e dalë mode dhe islamistët politikë ka një vazhdimësi dhe model të përsëritur
kundër-perëndimore, lokalizmi dhe të gjtiha llojet e teorive konspirative në
vend të të menduarit logjik, sidomos nacionalizmi i maskuar si
anti-imperializëm. Shumëllojshmëria e këtyre mendimeve dhe ndjenjave ndahen nga
marksistët dhe islamistët në shumë mënyra.
Në librin tuaj të ri, Ngjyra të tjera: Ese të përzgjedhur, një
histori, është një histori e quajtur
“Mbi emri im është e kuqja,” e
cila është një reflektim mbi “Emri im
është e kuqja”, një nga romanet tuaj më popullorë. Keni shkruajtur, “Ndërsa
po mbaroja librin, më duket mua që subjekti i misterit, histori detektivi,
ishte i sforcuar, sikur zemra ime nuk ishte në të, por nuk është shumë vonë për
të bërë ndryshime. Kisha drojë që askush nuk do të ishte i interesuar në
miniaturat e mia të dashura, megjithëse gjeta një teknikë që të tërhiqte
lexuesit….” Është sikur po shfajësohej për strukturën e romanit. Mendova që
ishte një gjest i përvuajtur. Sa për ta ndryshuar subjektin pak, unë e di që
dashuria jote e parë ishte piktura, së oaku qysh rpej moshës shtatë deri në
njëzetë e dy, dhe keni shkruar gjithashtu një ese në këtë volum ku përshkruani
se pse nuk u bëtë arkitekt. Pse u bëtë shkrimtar kur mund të bëheshit piktor
ose arkitekt?
Më së pari, ide e të dashurit të bëhesh piktor, ndërmjet moshave shtatë dhe
njëzetë e dy, u nxit nga familja ime. Unë vija nga një familje inxhienierësh
civil ku prindërti e mi do të thonin për motrat e vëllezërit e mi, “ky këtu do
të duket që do të ndjek të njëjtën shkollë si gjyshi i tij, ky tjetri të
njëjtën shkollë si i ati dhe xhaxhai, por ky këtu”—pra për mua—“do të jetë një
arkitekt,”që për ta do të thoshte një lloj inxhinieri artist. Ose së paku kjo
ishte çfarë ata mendonin për mua. Pastaj e lashë krejt papritur shkollën dhe
nisa të shkruaj romane dhe hoqa dorë nga piktura. Tani, kur më pyesin njerëzit
se si arrita të të bëhesha një romancier i njohur turk në kur isha rreth
tridhjetë vjeç, ose pse hoqa dorë nga arkitektura, i shoh si një dre kur
ndodhet para dritave të prozhektorëve sepse nuk kam një përgjigje të vetme për
ta. Në fakt, nëse lexoni Stambolli,
kujtimet e mia, shpjegon çdo gjë në detaje për këtë pikë kthese në jetën
time.
Së dyti, pata mësuar në një moshë më të hershme që piktura kërkon një
disiplinë më të vetë-imponuar dhe vetmi, gjë që në shumë mënyra është
krejtësisht e njëjtë me të shkruarit dhe i përshtatet temperamentit tim. Por
tani, ndërsa vitet më ikin, kthehem në fëmijërinë time duke shkruar më shumë
për artet pamore. Aktualisht, po jap mësim në një kurs bashkë me Andreas
Huyssen-in një lloj hulumtimi në historinë e marëdhënieve ndërmjet fjalëve dhe
imazheve, duke zbuluar pikat thelbësore të ndryshimeve ndërmjet problemeve të
përbashkëta të pikturës dhe letërsisë.
Shpresoj që studentët të kuptojnë më në fund fare që kur kemi një mendim në
mendje ai kthehet në imazh, i cili pastaj mund të kthehet në piktura ose fjalë
të shkruara. Kjo do thotë, mendjet tona punojnë në mënyrë të tillë që ajo që ne
quajmë mendime ose ide përbëhen nga kombinime fjalësh dhe pikturash. Unë
gjithashtu ndiej nevojën që të sjell historinë e artit islamik, i cili është
mishëruar kaq rëndë në idenë se Kurani ndalon përdorimin e imazheve, sidoqoftë
sulltanët otomanë nuk donin t’ja dinin për këtë. Ata bënë piktura brenda
librave, duke gjetur të gjitha llojet e shfajësimeve për ta bërë këtë. Ky në
vetvete është një subjekt interesant.
Është sidomos interesante
sepse gjithnjë e më shumë studentë të rinj arti duan të manifestojnë ide dhe
vepra që qëndrojnë mes formash të ndryshme, është çështje e formës së duhur ose
shpikjes së formave, gjë që është përbën një çështje krejtësisht tjetër. Ata
duket të jene gjithnjë e më shumë të interesuar për formën që do t’u përshtate
ideve, koncepteve, ose misioneve të tyre. Në të ardhmen, me një prani që
shtohet të medias dhe teknologjisë së të gjitha formave qysh herët në
zhvillimin e arsimimit të artistit—filim, video, imazhet e krijuara nga
kompjuteri dhe kështu em radhë—në të ardhmen do të shohim gjithënjë e më shumë
kapërcime të këtyre formave.
Kam simpati për këtë lloj
përfaqësimi, por sidoqoftë besoj që artistët e rinj nuk duhet të shëprfillin
idenë klasike të zejtarisë. Dora duhet të trajnohet para mendjes, sidomos në
pikturë. Në pak a shumë njëqind vitet e fundit, ideja e unikes dhe
individualitettit po bëhet gjithnjë e më shumë e theksuar, aq sa ne priremi të
mendojmë më pak për artin e të kaluarës. Aktualisht, mjeshtërit e vjetër ishin
më pak të vetë-përqendruar se sa jemi tani. Idea sikurs enë artin conceptual e
një shisheje mbi tavolinë mund të përfshihet brenda një kuadri dhe të paraqitet si art.
Jo domosdoshmërisht brenda
një kuadër.
Po, është shumë joshëse dhe tërheqëse pë rata që që mund të përceptojnë ide
të tilla konceptuale të cilat i cilësojnë ata si artistë. Po çmund të themi
atëherë për artin që kërkon dorën të merret me ngjyrën, pigmentet, dhe të
gjtiha çështjet e ndërlikuara që vijnë me to? Mund të mendojmë për një person
që do të shpreh veten dhe nëse ai ase ajo duhe të studiojë pikturën ose
letërsinë. Ai ose ajo mund t’I bëjë të dyja por ka kufizime dhe një lloj
mjeshtërie e domosdoshme.
Tek Stambolli, të cilin e lexoj me kaq ngazëllim sepse më kujton Portretin e artistin në rini të Xhejms
Xhojsit dhe Uliksin: zbulon procesin
se si dikush bëhet artist. Për mua, libri është rreth mënyrave në të cilën një
imagjinatë është sfiduar prej një fëmijëri e tërë, dhe më në fund deklaron,
“Kjo imagjinatë të bën shkrimtar.” Është një moment i mahnitshëm Proustian.
Libri përfundon me vendimin tënd për t’u bërë shkrimtar. Por sigurisht
shkrimtari ka shkruajtur gjithçka kemi lexuar gjer më sot. Çfarë mësuat ndërsa
shkruanit librin?
Epo, ankthi im nuk kishte të bënte më të mësuarit të diçkaje në veçanti, por
në shkrirjen në një të tërë të gjitha kujtimeve në formën e një libri. Doli që
mësova më shumë për procesin e kthimit mbrapsht në historinë time. Deri diku,
të shkruarit e një biografie është fshirja ose redaktimi i 95 përqind të jetës
tënde, dhe është një proces kaq i dhimbshëm. Kam shumë anektoda për le të themi
shkollën fillore, dhe nëse do t’i shkruaj të gjitha ato, duhej të shkruaja
dhjetë volume të tjera
Fjalimi i Nobelit “Baulja e
babait,” përfshirë në librin e fundit, është një homazh i bukur për babin tuaj.
Ai kishte një temperament të tillë që e thoni me fjalët tuaj, “Ai gjente rehati
brenda lëkurës së vet, shumë i sigurtë për të ardhmen që nuk do të rrokej
asnjëherë prej pasionet thelbësore të krijueshmërisë letrare.” Ai ju thoshte,
“Jeta nuk është diçka për t’u fituar, po për t’u shijuar.” Në një mënyrë, ky
është shpjegimi që jepni ju se pse ai nuk ndoqi këtë lloj karriere letrare që
keni ju, megjithëse edhe ai ka shkruar. Ju e paraqisni atë si dikë që nuk e
kishte urinë apo nevojën trazuese për ta sakrifikuar nga jeta për shkrimin.
Pastaj ju paraqisnin edhe nocionine mrekullueshëm që në të vërtetë ju nuk doni
të dini jetën e brendshme të prindërve tuaj, që narcizizmi ynë pengon dëshirat
tona për të kuptuar ato sikurse çdo gjë tjetër ndryshe nga prindërit tanë. A
mund të na flisni pak më shumë për babanë tuaj?
Epo, në njërën anë, babai i babait tim ishte një njeri shumë i pasur, dhe
kjo e bëri jetën më të lehtë për të. Ai vinte nga një familje laike thuajse
perëndimore që kishte shijuar dekadën e parë të tri dekadave të Republikës
Moderne Turke. Ata besonin shumë në Nacionalizmin dhe Oksidentalizmin turk, që
do të thotë përqafimi i ideve perëndimore, të cilat ata i shihnin si shteg
drejt civilizimit. E themi këtë, babai im duke qenë biri i një familjeje të
pasur, e ndieja shumë që ai nuk donte të duronte ose jetonte andrallat e një
jetë letrare gjatë viteve ’40-të dhe mesi viteve ’50-tës, gjë që në këto vite lloj - lloj jete nënkuptonte vështirësi të ëmdha, dhe quhej trill që mund t’i
tekej vetëm një pasaniku të qenit shkrimtar.
Në anën tjetër ai ishte person inteligjent që i shijonte librat dhe kishte
miq që merreshin me letërsi. Ai gjithashtu, pas shpine tallej me tan ë një
mënyrë fisnike në lidhje me faktin që shkruanin vetëm për lexuesin turk. Duke
dëgjuar tim at—qysh në moshë të hershme—kisha përshtyojen që një autor duhet
t’u drejtohet shqetësimeve kombëtare, port ë gjithë njerëzimit. Kur mërzitej me
ne në shtëpi, ai do të udhëtonte shpesh për në Paris, të qëndronte në dhoma
hoteli, dhe të mbushte faqe të tëra librash, të cilat ai m’i dha para se të
vdiste. Më kujtohet duke më thënë mua dhe vëllait tim, me të qeshur, “Epo djema
keni shumë punë për të bërë. Unë isha me fat por puna është se s’kemi para,
djelmosha. Pisk e kemi punën.” Por ai na e thoshte këtë në një mënyrë kaq të
hirshme dhe me mirësi sat ë bënte ta doje njeriun që po t’i thoshte këto. Ai
kishte një bibliotekë të madhe dhe të shkëlqyer dhe interesohej për Jean-Paul Sartre-in më shumë se sa për
Pashatë dhe Shenjtët e Turqisë.
Mua më duket frymëzuese të mendoj si ai, që mund ta quash një shkrimtar
modern shenjt laik, si ata të cilëve unë kam vendosur t’u ngjaj. Babai im
kishte besim të madh tek im vëlla dhe unë, gjë të cilën ne e merrnin si të
mirëqenë. Unë mund thjesht të vizatoja një vijë dhe ai do të thoshte, “Oh, kjo
është gjeniale!” Jo sepse ai besonte me të vërtetë që unë isha gjeni, sikur
mendoja unë nganjëherë. Ai besonte kaq shumë tek vetja sa mendonte që vetëm
biri i një gjeniu mund ta bëntë diç të tillë. Por ai më dha vetë-besimin për të
cilin kisha nevojë.
Keni shkruajtur për
shkrimtarë që kanë jetuar fizikisht në të ashtuquajturën “periferi,” sikurse Borges, por në të vërtetë
ishin qendror për sa I ëprket kontributit të tyre. Unë do të shtoja Nerudën ose
García Márquez-in në atë grup. A mund të shtjelloni më tej kuptimin e
kategorive të tilla?
Unë konkretisht kam jetuar gjithë jetën time, në përjashtim të dy dhe tri
viteve të fundit, në Stamboll. Gjë që do të thotë, sidomos në vitet ’50-të, ’60-të dhe ’70-të, ne jetonim në
provinca. Qendra e botës është diku tjetër. Megjithëse ne identifikohemi dhe
ndjekim Perëndimoren, nuk jemi pjesë e saj. Kjo të jep një sens të jetuari në
skaje, jo në qendër. V. S. Naipaul-i, megjithatë mund të mos jem dakord me
qëndrimet e tij politike, është një vëzhgues i mirë e një situate të këtij
lloje—ajo që quhej në mënyrë akademike situatë post-koloniale—megjithse nuk
zbatohet plotësisht në Turqi, meqenëse Turqia nuk ishte kurrë një koloni
perëndimore. Ne turqit nuk kemi qenë kurrë viktima të “imperializmit.” Kjo e
bën gjendjen e Turqisë deri diku unike. Por të qenit në skaj të frymëzon për të
shkuar në qendër. Rrjedhojat kulturore të kësaj ndjenjeje janë pjesë e
rëndësishme e veprës time.
Kur një libër i ri i imi pritej pozitivisht nga shtypi ndërkombëtar,
sidomos librat e parë, kisha përshtyojen që, le të themi, skenat e mia të
dashurisë u morën të ishin përshkrim i “dashurisë turke,” ndërkohë që unë
mendoja se kam shkruar për dashurinë në përgjithësi. Duket që kur shkruajta për
dashurinë po shkruaja për dashurinë turke. Kur
Proust-i shkruajti për dashurinë ai shkruajti për dashurinë në
përgjithësi. Gjatë gjithë jetës time luftova kundër impulsit tim për të
imponuar historinë time, që t’i bëj të tjerët ta pranojnë historinë time; që të
mos më klasifikojnë në një identitet etnik ose kombëtar, po të pranojnë
humanizmin tim si pjesë të njerëzimit si e tërë, të pranojnë historinë time si
pjesë e historisë së njerëzimit.
Do të doja t’ju pyesja për
çështjen e lirisë së shprehjes. Gjithmonë ka një hamendësim që kur artistët dhe
dhe shkrimtarët shprehen politikisht, duke vënë në dukje gënjeshtrat ose
kundërshtitë në shoqërinë e tyre, që ata janë deri diku anti-amerikane ose
anti-turke, ndërkohë që në të vërtetë tip o përpiqesh të tërheqësh vëmendjen tek
ajo që po ndodh në vendin tënd, nëse kjo përbën realisht shqetësimin tënd, ju
po tregoheni më patritoti ndër të gjithë. Më kujtohet kur gjatë lëvizjes kundër
luftës në vitet ’60-të kur njerëzit do më ulërinin, “Kthehu në Rusi!” Unë do
mendoja, “Kthehu në Rusi? Unë nuk jam nga Rusia, unë jam nga ky vend dhe po
përpiqem të shpreh një qëndrim për këtë vend.” Ju flisni me shumë elegancë për
nocionet e dëshirës, aftësisë, detyrimit të romancierit për të regjistruar
“turpet” shoqërisë së tij apo saj, megjithëse të tjerët duan dhe Kano nevojë
t’i mbajnë ato të fshehura ndërsa ndiehn të tradhëtuar kur ato bëhen më të
dukshme. Këtë e kam vënë re në Shtetet e Bashkaura, sidomos në lidhje me luftën
në Irak, dhe në Afrikën e Jugut. Në fakt, kur romani i J. M. Coetzee-s Turpi u botua, megjithëse bënte një
paraqitje të saktë të asaj pjese të realitetit të ri në Afrikën e Jugut, prej
shumë pjesëtarëve të qeverisë u prit me një kritikë negative dhe akuza, të
cilat me sa di unë për të ishin shumë të dhimbshme. Ju keni patur të njëjtën përvojë.
Epo, së pari, vështirësitë politike më kanë mësuar të mos i kushtoj
vëmendje figurave retorike apo manovrave politike të armiqve politik. Nëse ato
ju fyejnë për diçka, ju nuk duhet të bëni btë njëjtën gjë e të thoni “Kjo nuk
është e vërtetë.” Duhen shëprfillur. Mendja ime nuk shqetësohet për gënjeshtrat
që të djathtët ultraekstrem thonë për mua në Turqi.
Së dyti, në një shoqëri gjysmë-të shtypur si Afrika e Jugut, sapo të flsini
për gjëra të cilat pushteti nuk do që ju të flisni, ata do të përdorin
pushtetin e tyre për t’ju keqpërfaqësuar. Dhe ti nuk mundesh të
kundërpërgjigjesh. Edhe nëse kundërpërgjigjeni, është e bështirë të bindësh
shumicën e njerëzve që akuzat ishgin të pavërteta. Ju i quani pushteti sepse
ata kanë median; kanë ushtrinë, dhe ëkshtu me radhë. Kjo nuk ndodh cetëm në
Turqi, ndodh kudo.
Përkufizimi i të qenit kritik nënkupton të thënit diçka kundër pushtetit
sikurse kundër medias. Kjo ka një kosto. Pikpamja ime është që nganjëherë
situate politike është kaq shtypëse sa gjëra të vogla që ju thoni fryhen dhe
shformohen tejmase deri kur të mëbrrijnë
sërish tek ju. Juve ju mbetet ose të bëni një hap mbrapa ose të rrisni që e
gjithë kjo të kalojë. Në të vëretët unë doja të përfshihesha në trazirat
poltike në të cilat më futën por ndjeva se s’kisha ç’të bëja tjetër por të
flisja. Nuk është se unë isha ai që i kërkova. Unë e shoh veten si një person
që po shkruan në vetmi gjatë gjithë kohës. E di që politika është çështje e
komunitet, miqve që mblidhen bashkë, bisedojnë, pinë, jetojnë, mendojnë në
grup, sidomos në pjesën time të botës, porn ë të njëjtën kohë, arti i romanit
nënkupton që ju bëheni dikush tjetër, dikush që nuk i bashkohet komunitetit me
kaq dëshirë.
Ju e përmendni këtë tek Autori i nënkuptuar. E gjithë vepra që
keni krijuar është politizuar kaq shumë sa jua kanë flakur në arenën politike,
megjithëse ju do të parapëlqenit të kyçeshit në dhomën tuaj dhe të shkruani.
Por megjithatë, sipas jush, përfshirja juaj politike e pavullnetshme ju ka
ndihumar të rriteni, duke i hyrë në hak fëminores tek ju. Sa e vështirë ishte
për ta kutpuar këtë?
Këto janë fjalët e mia, por nuk jam i lumtur që jam rritur.
E kuptoj.
Këtë unë e bëjë të qartë kur them që të menduarit krijues kërkon një lloj
papërgjegjshmërie. Me këtë nënëkuptoj seriozitetin dhe përgjegjshmërinë që
kërkon shoqëria, të cilin ju ja impononi vetes dhe të tjerëve, do të zhduket
sapo ta gjeni veten të ëprfshirë në një situatë politike. Megjithatë,
krijueshmëria gjithashtu kërkon atë lloj lirie që e ka një fëmijë i cili nuk i
merr në konsideratë rrjedhojat poltike ose rrjedhoja të tjera të të qenit
lojcak. Në fakt, ide të reja na vijnë në vëmendjen tonë në këtë aspekt lojcak,
i cili është në disa mënyra kundërshtuese ndaj politikës.
A keni një përceptim të
qartë se kush janë lexuesit tuaj në turqi?
Lexuesit e mi brenda dhe jashtë Turqisë janë gjithmonë të njëjtët,
kategoria e grave dhe studentëve që lexojnë romanet, dhe “intelektualët” që
duan të përditësohen në lidhje me skenën, me shkrimet e kohëve të fundit
letrare. Por kjo mund tëjetë më pak e vërtetë jashtë Turqisë. Nëntëdhjetë e
pesë përqind e burrave mbi pesdhjetë vjeç nuk lexojnë romane në pjesën time të
botës. Kjo është e vërtetë gjithashtu në vende të tjera. Kam qenë dëshmitar i
shumë qëndrimeve zemërake që thonë “edhe unë mund të kisha shkruar romane. Por
ka gjëra të tjera më serioze për të bërë në jetë.” Ose thonë, “Zoti Pamuk, nuk
më pëlqejnë komentet tuaja poltike, por ju respektoj si shkrimtar serioz. A
mund të më jepni një autograf në këtë libër për time shoqe?” Pastaj vijnë
studentë, ose njerëzit që shfaqin interes për procersin krijues dhe idetë e
ndryshme, për paraqitjen e një kombi dhe probelmeve të tij, të gjitha gjërat që
bëjnë një student intelektual entuziast—të gjtihë këta njerëz I lexojnë romanet
e mi. Duke përfshirë edhe lexeset gra à la Madame Bovary. Por kjo nuk është
vetëm gjendje turke. Është gjendje globale.
A mund të bëni një koment në
lidhje me shpërndarjen gjeografike të romanit? A ekzistojnë kulturat letrare pa
romanet? Dhe nëse po, pse?
Franco Moretti, I cili ishte një professor I universitetit të Columbia-s,
tani në Stanford fatkeqsisht, shkruajti shumë për hartën gjeografike të
romanit. Ai i kushtoi kaq shumë vëmendje ndaj gjeografisë, sa unë mendoj se
ngan jëherë e humbi fillin. Por sikur e thashë më parë, kushdo që lexon libra të
ëprkthyer në çdp qoshe të botës është i ngjashëm me ata që duan t’i shkruajnë
ato. Ne nuk mund të bëjmë një ëprgjithësim rreth artit të romanit. Por
përfundismisht një art global. Uniteti i njerëzimit dhe i botës mbështetet në
faktin që kushdo akoma dëshiron të shkruaj romane.
A mund të lexoni diçka që
mund të përfaqësoj zërin tuaj si shkrimtar? (I jep atij një fragment të nënvizuar
nga libri i tij i ri, Ngjyra të tjera).
(I drejtohet audiencës) Ky është një fragment nga fjalimi i pranimit të
Çmimit Nobël, titulluar “Baulja e babait”: (Pamuk-u lexon.) Sikurse e dini,
pyetja që na bëjnë më së shumti ne shkrimtarëve, pyetja më e parapëlqyer, është:
Pse shkruan? Ja përgjigja ime: Shkruaj ngase kam një nevojë të lindur për të
shkruar! Shkruaj se nuk mund të bëj një tjetër punë normale si të tjerët. Shkruaj
ngase dua të lexoj libra si ato që shkruaj. Shkruaj ngase jam zemëruar me të
gjithë ju, jam zemëruar me gjithsecilin
prej jush. Shkruaj ngase dua kaq fort të ulem në dhomë e të shkruaj gjithë
ditën e lume. Shkruaj ngase e vetmja mënyrë të jem pjesë e kësaj jete është
duke e ndryshuar atë. Shkruaj ngase dua që të tjerët, gjithë bota, ta dinë çfarë
jete kemi jetuar, dhe jetojmë akoma sot, në Stamboll, në Turqi. Shkruaj
ngase e dua aromën e letrës,
stilografit, dhe bojës. Shkruaj ngase besoj tek letërsia, tek arti i romanit, më
shumë se në çdo gjë të kësaj bote. Shkruaj ngase më është bërë zakon, pasion.
Shkruaj sepse kam frikë nga harresa. Shkruaj ngase e dua lavdinë dhe vëmendjen
që sjell shkrimtaria. Shkruaj për me qenë i vetëm. Ndoshta shkruaj ngase kam
shpresë se do kuptojë se pse jam kaq shumë, shumë i zemëruar me çdocilin prej
jush. Shkruaj ngase dua të lexohem. Shkruaj ngase dikur nisa një roman, një
ese, një faqe, të cilën dua ta mbaroj. Shkruaj ngase të gjithë presin që unë të
shkruaj. Shkruaj ngase kam një besim fëminor në pavdekësinë e bibliotekave, dhe
në mënyrën si renditen librat e mi në raft. Shkruaj ngase është ngzëllimtare të
kthesh të gjitha bukuritë dhe gjërat e çmueshme të kësaj jete në fjalë. Shkruaj
për të mos rrëfyer një histori, por për të krijuar një histori. Shkruaj ngase
dua të arratisem prej parandjenjës së është një vend ku duhet të shkoj por—sikurse
në ëndërr—nuk mundem të mbërrij atje. Shkruaj ngase s’kam mundur kurrë të jem i
lumtur. Shkruaj për me qenë i lumtur.
Pas një padie penale dhe çmimit Nobël, romancieri Orhan Pamuk rrëfen se historia e jetës së tij kishte pak gjasa të trillohej, ndaj dhe Orham Pamuk-u bëri gjënë më të mirë të mundshme: e jetoi atë. Në 2005-ën Pamuk ishte një nga shkrimtarët më të shquar turk, romancier të cilit rutina e të shkruarit iu ndërpre nga grackat e famës letrare.
Në shkurt të atij viti, gjatë një interviste me një gazetë zvicerane, ai tha, “Tridhjetë mijë kurdë dhe një milionë armenian janë vrarë në këto toka, dhe askush përveç meje nuk guxon të flas për këtë.” Ishte një koment fatal. Katër muaj më vonë, sipas një ligji të ri, Pamuk u akuzua në Stamboll për “fyerje të të qenit turk.” Ai rrezikohej të dënohej me deri në tre vjet burg. Ky rast shkaktoi një zemërim mbarëbotëror, sidomos në Bashkimin Evropian, dhe si pasojë e rritjes së trysnisë, gjykata turke i rrëzoi akuzat në shkurt të 2006-ës.
Ndërkohë Pamuk ishte bërë një figurë ndërkombëtare, i njohur më shumë prej luftës për të drejtat e njeriut sesa për librat e tij si “Bora” (2002), libër i lavdëruar prej John Updike për pasjen e një kurajoje në art që shpesh braktiset edhe nga praktikuesit më të devotshëm të tij,” apo “Stamboll: Kujtimet dhe qyteti” (2003), reflektim mbi shpirtin e vendit të tij të lindjes.
Në maj 2006 ai u përfshi në listën e revistës“Times” ndër njëqind njerëzit që formësojnë kohën tonë. Në tetor — pikërisht atëherë kur profili politik dukej se po e tejkalonte atë artistik — atij iu dha Çmimi Nobël në Letërsi. Librat e tij tashmë të përkthyera në shumë gjuhë të botës eksplorojnë pikëtakimet e botëve islamike dhe evropiane të përfaqëuara kulturalisht dhe gjeografikisht nga vetë Turqia.
Intervista e mësipërme është dhënë me rastin e Forumit të Shoqërisë së të Ish-Diplomuarve të Universitetit të Columbia-s organizuar nga ky univeristet në La Bourse, takim në cilin Carol Becker, Dekan i Shkollës së Arteve, bisedoi me Orhan Pamuk-un, romancierin nobelist turk dhe Profesorin e Gjuhëve, Kulturave dhe Arteve të Lindjes së Mesme dhe Aziatike në Columbia bisedë në të cilën ai reflekton mbi jetën dhe veprën e tij.
Përktheu: Granit ZELA
Comments
Post a Comment